Preview
№ 3 (2025)
Шығарылымды жүктеу PDF (Russian)

ЖАҺАНДАНУ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ

6-21 12
Аңдатпа

Соңғы онжылдықтарда ESG қағидаттарын енгізу үдерісіне компанияларды тарту мәселесі жиі көтерілуде. Жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, ESG рейтингі маңызды айнымалы болып табылады және компаниялардың кірістілігіне ғана емес, сонымен қатар басқа факторларға, мысалы, пайданың мөлшері мен өсуіне, компанияның беделі мен имиджіне, тартылған инвестициялардың көлеміне және т.б. тікелей әсер етуі мүмкін. Кейбір зерттеулер ESG және корпоративтік тұрақтылық жиі бір-бірімен алмастырылатынын көрсетеді. ESG принциптерін жүзеге асыратын компаниялар тұрақтылықпен, қаржылық әл-ауқатпен және жоғары беделмен байланысты. Дегенмен, компаниялардың қызметінде ESG қағидаттарын енгізу қажеттілігінің жалпы аспектілеріне тоқталып, ESG трансформация процесіне компаниялардың қатысу деңгейі туралы мәселе үстірт ғана қарастырылды.
Зерттеудің мақсаты – әлемдік экономиканың фармацевтика, газ және телекоммуникация секторларындағы 5 ірі компанияны бағалау негізінде ESG трансформация процесіне компаниялардың қатысу дәрежесін бағалау.
Әдіснамасы – зерттеу ESG талдауын бизнес пен инвестициялық талдауға біріктіруді қамтитын Bloomberg әдістемесінің қарқындылық коэффициенттерін бағалауға негізделген. 
Зерттеудің түпнұсқалығы/құндылығы– Бұл мақалада Bloomberg ESG рейтингін бағалау әдістемесіне сүйене отырып, әлемдік экономиканың фармацевтика, газ және телекоммуникация секторларындағы үздік 5 ірі компанияны бағалау негізінде ESG трансформация процесіне компаниялардың қатысу деңгейін талдау әрекеті жасалған. Мәселе компанияның көлемі мен оның ESG қатысу деңгейі арасында параллельдік бар ма.
Зерттеу нәтижелері – жүргізілген талдау ESG трансформация процесі экономиканың әртүрлі салаларындағы компанияларда байқалатынын көрсетті. Бұл жағдайда компанияның көлемі, оның капиталдандыру деңгейі мен кірісі маңызды емес. «Ірі компания» мен «ESG жоғары рейтингі» арасында параллельді орнату мүмкін емес. Компаниялар зиянды жоюға және қоршаған орта ресурстарын пайдаланудың әсерін азайтуға қосымша жарналарға аз көңіл бөледі. Барлық тексерілген компаниялардың ішінде телекоммуникация саласындағы TeliaSonera AB ғана 2021 жылдан бастап қоршаған ортаға келтірілген залалдың салдарын жоюға жыл сайын қаражат бөліп келеді. 2022 жылы оған «РОСТЕЛЕКОМ» ЖАҚ, ал 2023 жылы Telstra Corporation Limited және TELUS Corporation тағы екі компания қосылды.

ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСНАМАСЫ

22-38 11
Аңдатпа

Зерттеудің мақсаты. Дамыған елдерде халықтың өмірін ұзарту басым міндеттердің бірі болып табылады. Соңғы 70 жылда әлемде орташа өмір сүру ұзақтығы 23 жылға өсті, алайда денсаулық сақтау саласындағы проблемалар әлі де өзекті болып отыр. Бұл көрсеткішке экологияның жай-күйі, тамақ пен судың сапасы, медициналық көмектің қолжетімділігі мен деңгейі сияқты әртүрлі факторлар әсер етеді. Қазақстанда соңғы екі онжылдықтағы әлеуметтік-экономикалық даму жаһандық экономикалық, саяси және әлеуметтік өзгерістер жағдайында өтті. Алайда, салыстырмалы тұрақтылық кезеңінің басталуымен бұл көрсеткіш өсе бастады. Соңғы 25 жылда Қазақстанда орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен 10 жылға — 65-тен 75,09 жасқа дейін ұлғайды. Бұл зерттеудің мақсаты әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың халықтың өмір сүру ұзақтығына әсер етуінің гендерлік ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Зерттеу әдіснамасы. Зерттеу барысында әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың өмір сүру ұзақтығына әсер етуінің гендерлік ерекшеліктерін анықтау үшін талдау және синтез әдістері, статистикалық және салыстырмалы талдау қолданылды. Өмір сүру жағдайындағы гендерлік айырмашылықтарға және олардың денсаулық пен ұзақ өмір сүруге әсеріне баса назар аудара отырып, отандық және шетелдік әдебиеттердегі ғылыми жұмыстарға жүйелі шолу жасалды. Стратегиялық бағдарламалар мен статистикалық деректерді талдау әлеуметтік-экономикалық факторлар контекстінде өмір сүру ұзақтығының гендерлік айырмашылықтарын түсінуді тереңдетуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің өзіндік ерекшелігі / құндылығы. Зерттеудің ғылыми маңыздылығы әлеуметтікэкономикалық факторларды қабылдау мен өмір сүру ұзақтығына әсер етудегі гендерлік айырмашылықтарды анықтау болып табылады. Практикалық маңыздылығы денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіру үшін алынған деректерді пайдалану мүмкіндігіне байланысты.
Зерттеу нәтижелері. Зерттеу нәтижесінде ерлер мен әйелдердің өмір сүру ұзақтығында медициналық қызметтердің қол жетімділігі мен экономикалық әл-ауқат деңгейіне байланысты айтарлықтай айырмашылықтар анықталды. Жұмыс әлеуметтік медицина мен демографияның дамуына ықпал етеді. Алынған нәтижелер медициналық қызметтердің қолжетімділігі мен сапасын арттыруға, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық жағдайларды ескере отырып, денсаулық сақтау саласындағы әлеуметтік теңсіздікті төмендетуге бағытталған бағдарламаларды әзірлеу үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл халықтың осал топтарын қолдаудың неғұрлым тиімді стратегияларын құруға және әртүрлі әлеуметтік санаттардың өмір сүру деңгейін теңестіруге мүмкіндік береді.

ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА: ДАМУ БАҒЫТТАРЫ

39-57 10
Аңдатпа

Зерттеудің мақсаты: Қазақстанның жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) құрылымын және экономика салаларының ЖІӨ-ге қосқан үлесін зерделеу арқылы экономикалық өсуге әсер ететін өндіріс факторларын талдау және тиімді қолдану жолдарын ұсыну.
Әдіснамасы: Зерттеу жүргізу аясында жалпы ғылыми әдістер, талдау және синтез, экономикалық - статистикалық талдау, салыстырмалы бағалау әдістері, халықаралық ұйымдардың шолу есебі, әртүрлі дереккөздердегі ғылыми жарияланымдар қолданылды.
Қазақстан Республикасындағы экономикалық өсу көрсеткіштерін экономикалық-статистикалық талдау және салыстырмалы бағалау үшін Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросының, ҚР Ұлттық банкінің деректері, шетелдік және қазақстандық ғылыми журналдардағы мақалалар және өзге де мерзімді әдебиеттер пайдаланылды.
Зерттеудің бірегейлігі/ құндылығы: Қазақстанның экономикалық өсуінің қазіргі жағдайын бағалау және оған әсер ететін өндіріс факторларын тиімді қолдану бойынша ғылыми негізделген тұжырымдар жасалды.
Зерттеу нәтижелері: Қазақстанда экономиканы әртараптандыру бойынша жасалынып жатқан ісшараларға қарамастан, экономикалық өсудің энергетикалық ресурстарға әлемдік бағалардың өзгеруіне әлі де болса тәуелді екендігі, қазіргі уақытта еліміздің экономикалық өсімі орта және ұзақ мерзімді өсуді жандандыру кезеңінде екендігі анықталды. Сондықтан қазіргі сәтте жаңа салаларды дамытуға және олардың жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ-ге) қосатын үлесін арттыру үшін жоғары технологиялармен жабдықталған секторларды қолдауға басымдық бере отырып экономиканы әртараптандыру қажет. Ол үшін қолданбалы және іргелі ғылымдарға емес, жаңа материалдар, өнімдер, процестер жасауға бағытталған тәжірибелік-конструкторлық жобаларға ҒЗТКЖ шығындардың үлесін арттыру, ғылымды қажетсінетін экономика үшін адами капитал мен негізгі капиталға инвестицияларды ұлғайтқан дұрыс.

БИЗНЕС ЖӘНЕ БАСҚАРУ: МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ШЕШІМДЕР

58-80 5
Аңдатпа

Зерттеу мақсаты: Бұл мақала Қазақстандағы көшбасшылықтың ерекше парадигмасын зерттейді. Мақалада елдің Еуразияның тоғысқан тұсында орналасуы, сондай-ақ иерархиялық дәстүрлер, этномәдени әралуандық және жаһандық интеграция сияқты алуан түрлі факторлармен қалыптасқан. Зерттеу гипотезасы бойынша, қазақстандық көшбасшылық стилі дәстүрлі билік құрылымдарын жаһандану экономикасының талаптарымен ұштастырады.
Әдіснамасы: CCBS жаһандық көшбасшылықты зерттеуінің (әртүрлі ұйымдық контексттердегі көшбасшылық тәжірибелерін сапалы талдаумен қатар жүргізілген сауалнама) және тиісті ғылыми еңбектердің негізінде авторлар қазақстандық бизнестегі көшбасшылық стилінің аймақтық нормалармен қаншалықты үндесетінін, Батыс үлгілерінен айырмашылығын және жаһандық сын-тегеуріндерге қалай бейімделетінін талдайды. Зерттеуде аралас әдіснамалық тәсіл қолданылған.
Зерттеу жаңашылдығы: Зерттеу барысында көптеген түпнұсқа мәліметтер жиналып қана қоймай, көшбасшылықты дамыту стратегияларын мәдени ерекшеліктерді ескере отырып қалыптастырудың маңыздылығына назар аударылады. Олардың қатарында – мәдениетаралық оқыту, кәсіби даму бағдарламалары және Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық контексіне бейімделген MBA курстары бар. Сонымен қатар, елдің этномәдени әралуандығы, оның ішінде билингвистік құзыреттер мен трансұлттық байланыстар, халықаралық ынтымақтастықты нығайтудың стратегиялық ресурсы ретінде сипатталады.
Зерттеу нәтижелері: Зерттеу нәтижелері ұйым ішіндегі тұрақтылықты қамтамасыз етуде билікке құрмет көрсету, басшыларға лауазымы бойынша жүгіну және шешім қабылдауда иерархиялық тәсілдер маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. Алайда, инновацияларды дамыту әлеуеті толық жүзеге асырылмай отыр. Әсіресе шетелде білім алған жас қазақстандық көшбасшылар арасындағы буындық өзгерістер көшбасшылықтың анағұрлым икемді әрі интеграцияланған үлгілеріне біртіндеп көшу үрдісін көрсетеді. Мәдени түпнұсқалық пен инновациялық тәсілдерді біріктіре отырып, қазақстандық көшбасшылық жаһандану жағдайындағы күрделі міндеттерді шешудің үлгісін ұсынады.

81-90 4
Аңдатпа

Осы зерттеудің мақсаты – университет пен өнеркәсіп арасындағы ынтымақтастықтың (UIC) халықаралық модельдерін жүйелі түрде талдау және олардың Қазақстан Республикасының электрондық өнеркәсібі жағдайында қолданылу мүмкіндігін бағалау. Экономиканың индустриялануы мен цифрлануының стратегиялық маңыздылығын ескере отырып, университеттер мен өнеркәсіп арасындағы тиімді ынтымақтастық елдің ғылыми-технологиялық әлеуетін дамытудың негізгі факторы ретінде қарастырылады.
Зерттеу әдістемесі Scopus дерекқорынан екі іздеу сұранысының негізінде іріктелген 17 ғылыми жарияланымның контент-талдауына негізделген, олар эмпирикалық және теориялық шолулық еңбектерді қамтиды. Айқындалған модельдер мен тәсілдер Қазақстанның электрондық өнеркәсібінің қазіргі жағдайымен және мәселелерімен салыстырылып, халықаралық тәжірибені ұлттық контекске бейімдеуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің бірегейлігі – халықаралық теориялық және практикалық әзірлемелерді университеттер мен өнеркәсіп арасындағы ынтымақтастық саласында дамушы инновациялық экожүйесі бар елдің жоғары технологиялық саласын жаңғырту міндеттерімен кешенді байланыстыруға жасалған талпыныста. Бұл жұмыс дамушы елдердің жағдайында UIC модельдерін салалық және өңірлік деңгейлерге бейімдеу бойынша әдебиеттегі олқылықты толықтырады.
Зерттеу нәтижесінде университет пен өнеркәсіп арасындағы ынтымақтастықтың бес негізгі моделін дамыту қажеттілігі негізделді — бірлескен зертханалар, Living Labs (тірі зертханалар), делдалдық құрылымдар, халықаралық ынтымақтастық және мемлекеттік бағдарламалар — және олардың Қазақстанда іске асырылуының нақты бағыттары ұсынылды. Зерттеу қорытындылары мемлекеттік саясатты қалыптастыруда, университеттердің стратегияларын әзірлеуде және бизнес-пен бірлескен бастамаларды жоспарлауда пайдаланылуы мүмкін.

91-105 5
Аңдатпа

Мақсаты. Бұл зерттеудің негізгі мақсаты – Қазақстанның сән индустриясында тұтынушылардың сатып алу мінез-құлқына брендке деген сүйіспеншіліктің әсерін зерттеу. Зерттеу тұтынушылар мен брендтер арасындағы эмоционалдық байланысты және оның сатып алу шешімдеріне ықпалын талдайды.
Әдіснамасы. Зерттеу аралас әдісті қолданады: бақылау, фокус-топтар және сауалнамалар. Деректер сауалнамалар мен сапалық әдістер арқылы жиналды, түрлі демографиялық топтарды қамтитын стратегиялық іріктеу қолданылды. Зерттеу сенімділік пен валидтілікті тексеріп, гипотезаларды бағалайды.
Құндылығы. Бұл зерттеу маркетологтар мен бренд стратегтері үшін тұтынушылармен байланыс пен адалдықты арттыруға бағытталған нақты ұсыныстар береді. Брендке деген сүйіспеншілікті дамушы нарық тұрғысынан зерттеу – теориялық және практикалық тұрғыдан маңызды.
Нәтижелері. Негізгі демографиялық үрдістер анықталды, зерттеу құралдарының сенімділігі расталды және брендке деген сүйіспеншіліктің сатып алу шешіміне елеулі әсер ететіні дәлелденді. Сенім, жеке тұлғалық сәйкестік және әлеуметтік желілер маңызды рөл атқарады. Үлгі көлемі мен мәдени айырмашылықтарға байланысты шектеулер ескерілді.

106-121 5
Аңдатпа

Зерттеу мақсаты. Бұл зерттеу Алматы Менеджмент Университетінің жарнамалық видеоларына қатысушылардың эмоционалдық реакцияларын талдап, сол реакциялар бейнелердің тартымдылығына және олардың мазмұнын есте сақтауға қалай әсер ететінін қарастырады. Бұл әсерлерді түсіну болашақта тиімдірек білім беру маркетинг стратегияларын әзірлеуге, яғни эмоциялық қатысу арқылы үміткер студенттердің қызығушылығын арттыру жолдарын көрсетуге мүмкіндік береді.
Әдіснама. Зерттеуде алматылық басқару университеті маркетинг бөлімі әзірлеген екі жарнамалық видеоны қарау кезінде қатысушылардың бет-әлпет қозғалыстары бақылауға алынды. Зерттеуге 16–20 жас аралығындағы, университетке түсуді ойлаған жиырма респондент қатысты. Видео қарау кезінде бет-әлпет көріністері FaceReader бағдарламасы арқылы тіркелді, содан кейін әрбір қатысушы есте сақтау және тартымдылықты бағалау мақсатында сауалнама толтырды. Осылайша, жазылған эмоциялық көрсеткіштердің есте сақтау мен тартымдылыққа қалай байланысатыны зерттелді. Сондайақ, FaceReader нәтижелері негізінде есте сақтау көрсеткіштері мен тартымдылықты болжау үшін Random Forest және Gradient Boosting секілді машиналық оқыту модельдері қолданылды.
Зерттеудің бірегейлігі/құндылығы. Дәстүрлі маркетингтік зерттеулерден айырмашылығы, бұл зерттеу эмоциялық қатысу мен оның когнитивті әсерін объективті бағалайды.
Зерттеу нәтижелері. Қуаныш пен сентименталдылық есте сақтау мен бейненің тартымдылығын арттырды, ал ашу мен қорқыныш әлсіз әсер көрсетті.
Қорытынды: эмоционалды видеоконтент Университеттердің маркетингінің тиімділігін арттырып, университет брендін қабылдауды жақсартады. Бұл зерттеу университеттерге есте қаларлық жарнамалық материалдар әзірлеу бойынша ұсыныстар береді

ИНВЕСТИЦИЯЛАР, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ЕСЕП

122-136 5
Аңдатпа

Зерттеудің мақсаты – Қазақстанның қаржылық экожүйесінің дамуына цифрлық технологиялардың әсерін талдау. Зерттеу цифрлық шешімдерді қаржы секторына біріктіруге ықпал ететін негізгі факторларды анықтауға, сондай-ақ олардың экономикалық тұрақтылыққа және халық үшін қаржылық қызметтердің қолжетімділігіне әсерін анықтауға бағытталған. 
Әдіснамасы ретінде зерттеуде «Kaspi Bank» АҚ және «Қазақстан Халық Жинақ Банкі» АҚ сияқты ірі қаржы институттарының екі цифрлық экожүйесінің кейс әдісін пайдалана отырып салыстырмалы талдау, қорытындылау, жүйелі көзқарас, мәліметтер бойынша SWOT талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің өзіндік ерекшелігі теориялық және практикалық аспектілерді қамтитын Қазақстанның қаржы секторын цифрландыруды талдауға кешенді көзқараста жатыр. Зерттеу елдегі цифрлық қаржылық технологияларды дамытудың қазіргі жағдайы мен перспективалары туралы бірегей деректер береді, сондай-ақ осы технологиялардың қаржылық инклюзия мен экономикалық дамуға әсері зерттеледі. Жұмыстың құндылығы сандық қаржыландыру саясатын жетілдіру және қаржы секторындағы инновацияларды ынталандыру бойынша ұсыныстарды әзірлеуге негіз бола алады.
Зерттеудің нәтижелері Қазақстанның қаржы секторына цифрлық технологияларды, оның ішінде мобильді қосымшаларды, онлайн-банкинг пен блокчейн технологияларын қолдануды белсенді түрде енгізіп жатқанын көрсетті. Қаржы қызметтерін цифрландыру халықтың әртүрлі топтары үшін, әсіресе алыс аймақтар мен ауылдық жерлерде қаржылық өнімдерге қолжетімділікті арттыруға көмектеседі. Қаржылық экожүйеге цифрлық технологияларды енгізу экономикалық тұрақтылықты арттыруға, транзакциялық шығындарды азайтуға және тұтынушыларға қызмет көрсетуді жақсартуға көмектеседі.

137-147 14
Аңдатпа

Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасында орталық банк цифрлық валютасының (CBDC) енгізілуінің макроэкономикалық салдарын бағалау.
Зерттеу әдіснамасыі. Бұл зерттеуде Қазақстанда CBDC енгізуінің макроэкономикалық тұрақтылық пен үй шаруашылықтарының әл-ауқаты тұрғысынан салдары талданады. Зерттеуде цифрлық валютаның және ақшалай қаражаттың болуын ескеретін орташа ауқымды динамикалық стохастикалық жалпы тепе-теңдік (DSGE) моделі қолданылады. Сондай-ақ, стандартты ауытқулар мен сценарийлер арасындағы корреляциялық тәуелділіктер негізінде құрылған бес сценарийді қамтитын сценарийлік талдау әдісі қолданылады.
Зерттеудің түпнұсқалығы мен практикалық маңыздылығы. Орталық банктің цифрлық валютасын (CBDC) енгізу тек технологиялық немесе экономикалық ғана емес, сонымен қатар елеулі макроэкономикалық салдарларға да ие. Есеп айырысудың цифрлық формаларына көшу жағдайында CBDC-нің ұлттық экономиканың тұрақтылығына әсерін кешенді түрде талдау қажеттілігі туындайды. Цифрлық валюта қолма-қол ақшаға, ағымдағы шоттарға және коммерциялық банктердегі депозиттерге балама бола алады. Бұл ретте түрлі ақша формаларының өзара алмастырылу дәрежесі CBDC техникалық сипаттамаларына байланысты. Сондықтан цифрлық валютаға деген әлеуетті сұранысты анықтап, оның макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылыққа әсерін бағалау маңызды.
Зерттеу нәтижелері. Тұрақты алмастыру икемділігін бағалау әдісін қолдана отырып, CBDC орташа ауқымды DSGE моделіне интеграцияланды. Бұл экономикалық күйзелістердің берілу механизмдерін ашуға және цифрлық валютаның макроэкономикалық тұрақтылық пен үй шаруашылықтарының әл-ауқатына ықпалын шығын функциясы арқылы бағалауға мүмкіндік берді.

148-161 9
Аңдатпа

Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың негізгі құрамдас бөліктерінің бірі – зейнетақымен қамсыздандыру сапасы. Бұл көрсеткіш биліктің еңбекке жарамдылық қабілетін жасы немесе денсаулығына байланысты жоғалтқан азаматтарды қорғау жөніндегі жауапкершілік деңгейі мен мүмкіндігін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандырудың негізгі аспектілерін талдау, бар мәселелерді анықтау, олардың зейнетақы жүйесінің тұрақтылығы мен жеткіліктілігіне әсерін бағалау, сондай-ақ оны реформалаудың қажеттілігін негіздеу.
Зерттеу әдіснамасы. Мақалада танымның жалпығылыми әдістері қолданылды: логикалық және тарихи тәсілдер, салыстырмалы талдау, ұқсастықтар әдісі, сондай-ақ ғылыми абстракция әдісі.

Зерттеу нәтижелері. Қазақстанның қазіргі зейнетақы жүйесіне жүргізілген талдау барысында зейнетақыны тағайындау мен төлеудің жеткіліктілігіне, міндетті зейнетақы жарналарын басқарудың тиімділігіне қатысты негізгі тәуекелдер мен мәселелер анықталды. Зейнетақымен қамсыздандырудың қазіргі моделінің институционалдық кемшіліктері анықталды, бұл зейнетақы реформасының тұжырымдамалық негіздерін іске асырудағы өзгерістермен байланысты.
Зерттеудің бірегейлігі мен практикалық маңыздылығы. Жүргізілген талдау негізінде зейнетақымен қамсыздандыру саласындағы бар мәселелердің бұрын қарастырылмаған себеп-салдарлық байланыстары анықталды. Авторлар бірнеше ұйымдық және жүйелік мәселелер бойынша ұсыныстар әзірледі, олардың жүзеге асырылуы Қазақстан зейнетақы моделінің тұрақтылығы мен жеткіліктілігін арттыруға ықпал етуі мүмкін.

161-179 5
Аңдатпа

Зерттеудің мақсаты. Экономиканың құрылымдық және халықаралық деңгейде дамуы тұсында Қазақстан Республикасының экономикасында импорттық сауда операциялары ерекше орын алады. Соңғы кездері отандық ұйымдар мен компаниялар сыртқы сауда қызметтеріне жоғары деңгейде интеграциялану үрдісі байқалып отыр. Отандық өндіріс пен қызмет көрсету бизнесін қажетті шикізат ресурстарымен қамтамасыз ету алыс-жақын елдерден импорттау арқылы жүзеге асырылып отырғаны бәрімізге мәлім. Импорттық операцияларды жүзеге асыру және бухгалтерлік есеп пен салық есебінде дұрыс көрсету тәжірибесінің әлі де болса да дұрыс болмауына байланысты бизнес субъектілері импорттық операцияларды бухгалтерлік есепте жүргізуге байланысты белгілі бір қиындықтарға тап болып отырады.
Жалпы импорттық сауда операцияларының бухгалтерлік есебінің дұрыс ұйымдастырылған әдістемесі компанияның қаржылық нәтижесіін және есепті кезең ішіндегі болған операциялар мен олардың нәтижелерін сенімді, дұрыс және объективті көрсетуге бағытталуы тиіс.
Сонымен, зерттеудің мақсаты экономиканың күрделі әрі құбылмалы даму кезінде бухгалтерлік есеп тәжірибесінде өте күрделі және пікірталас тудыратын есеп объектілерінің бірі импорттық операцияларды есепке алу аспектілерін халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының (бұдан әрі ХҚЕС) талаптарына және салық кодексінің ерекшеліктеріне қарай зерттеу арқылы, тиімді әдістерін анықтау болып саналады.
Зерттеудің әдіснамасы. Мақаланы орындау кезінде монографиялық зерттеу әдістері, бухгалтерлік есептің әдістері, экономикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің бірегейлігі / құндылығы. Бұл тақырыпты зерттеудің нәтижесі ЕАЭО елдерінен алынған шикізаттар мен материалдар, тауарлар мен активтерді есепте бастапқы тану, бағалау, кейінгі бағалау, өндіріске жіберу, сату бойынша нәтижелерді қаржылық есеп пен салық есебінде дұрыс көрсету әдістерімен ерекшеленеді.

Зерттеудің нәтижелері. Зерттеу жұмысының әдебиеттерге шолу бөлімінде импорттық операциялар туралы отандық және шетелдік ғалым тәжірибешілердің еңбектері зерттеліп, импорттық операцияларға авторлық ұсыныстар беріледі. Мақаланың негізгі бөлігінде импортталатын тауарлар мен шикізттардың, автивтердің бастапқы мойындалуы мен бағалану тәртіптері, олардың бағаларын анықтау рәсімдері, импорт бойынша қосылған құн салығын есепке алу тәртіптері анықталады.

179-191 9
Аңдатпа

Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласындағы инвестициялық саясатын бағалау және шетелдік инвестициялар тартудың қазіргі жағдайын талдау. Зерттеудің негізгі мақсаты – мұнай-газ саласындағы шетелдік инвестициялар тарту жөніндегі мемлекеттік саясатты бағалау және осы салаға инвестициялар тарту процесіне әсер ететін негізгі факторларды анықтау.
Зерттеу әдіснамасы – Зерттеу барысында Қазақстанның мұнай-газ саласына шетелдік инвестиция тарту тәжірибесіне экономикалық және институционалдық тұрғыда талдау жүргізілді. 2010–2023 жылдар аралығындағы ресми статистикалық деректер ҚР Ұлттық статистика бюросының мәліметтері мен зерттеу есептері пайдаланылды. Талдау шеңберінде Қазақстанға ең көп инвестиция салған елдер – Нидерланд, Ресей, Швейцария және басқа да мемлекеттер арасындағы инвестициялық ағындар салыстырылды. Сонымен қатар, ұлттық заңнамалық база мен мемлекеттік реттеу тетіктері зерделеніп, олардың шетелдік инвестицияларға әсері қарастырылды. Зерттеу нәтижесінде мұнай-газ саласындағы шетелдік инвестицияларды тиімді басқаруға бағытталған нақты ұсыныстар әзірленді.
Зерттеудің өзіндік ерекшелігі/құндылығы – Зерттеу барысында Қазақстанның мұнай-газ саласына тартылған шетелдік инвестициялардың ағымдағы жағдайын бағалау, олардың өзгеру тенденцияларын анықтау және Қазақстан экономикасының стратегиялық маңызды саласына шетелдік капиталдың әсерін талдау жүргізілді. Мақалада 2019–2023 жылдар аралығындағы шетелдік инвестициялардың нақты динамикасы талданып, Қазақстанның мұнай-газ секторындағы инвестициялық саясаттың құрылымы мен трансформация үдерісіне баға берілді. Қазақстанға инвестиция салатын басты мемлекеттер – АҚШ, Қытай, Нидерланд, Оңтүстік Корея және Бельгияның экономикалық ықпалы сипатталды.
Зерттеу нәтижелері – Шетелдік инвестициялар ағынын тұрақтандыру мен әртараптандыру мақсатында институционалдық реформаларды жетілдіру, мұнай-химия және қайта өңдеу секторларына бағытталған инвестициялық ынталандыру шараларын әзірлеу үшін қолданылуы мүмкін. Қазақстанда мұнай-газ саласына тартылатын шетелдік инвестициялар көлемінің салыстырмалы тұрақтылығына қарамастан, соңғы жылдары төмендеу үрдісі байқалып отыр. Бұл үрдіс жаһандық нарықтағы өзгерістер мен инвестициялық ортаның күрделенуімен байланысты. Мақалада осы тенденцияларды еңсеруге арналған нақты ұсыныстар ұсынылған.

САНДЫҚ ЭКОНОМИКА

192-199 8
Аңдатпа

Зерттеудің мақсаты – Қазақстандағы мемлекеттік басқару жүйесінде цифрлық құралдардың ықпалын анықтау және еліміздің электрондық үкімет жүйесінің халықаралық деңгейдегі даму динамикасын анықтап, оның қазіргі жағдайын бағалау.
Əдіснамасы – мақаланы жазу барысында қолданылған әдістер ретінде статистикалық-эконометрикалық әдістерді атауға болады. Статистикалық деректердің көмегімен белгілі бір экономикалық ортада болатын өзгерістерді талдау барысында қолданылатын әдіс болғандықтан, электрондық үкіметтің сапасын бағалау мақсатында қолданыс деректері арқылы талдау жасауда қолданылып, графиктер мен диаграммалар түрінде талдау нәтижелері шығарылды.
Зерттеудің бірегейлігі ретінде Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесіндегі цифрлық даму нәтижелерін, 2005-2024 жылдар аралығындағы электрондық үкімет көрсеткіштерін талдау және алынған нәтижелер арқылы болжам жасауды атауға болады. 
Зерттеу нәтижесінде мемлекеттік басқару жүйесінде цифрлық құралдардың әсері анықталып, электрондық үкімет қызметі көрсеткіштерін талдау арқылы динамикалық даму индексіне болжам жасалды.

199-224 14
Аңдатпа

Зерттеу мақсаты - цифрлық егіздер технологиясының ақылды ауыл шаруашылығындағы мүмкіндіктерін жан-жақты зерттеп, олардың фермерлік шаруашылықтарда қолданылуы арқылы өнімділік пен тұрақтылықты арттыру жолдарын көрсету. Сонымен қатар, цифрлық егіздерге тән негізгі ұғымдарды, типтерді, жобалау және енгізу тәсілдерін жүйелеп, олардың нақты өндірістік процестерге ықпалын талдау көзделеді.
Әдіснамасы. Зерттеу барысында пәнаралық жүйелік тәсіл қолданылды. Цифрлық егіздер типологиясы қалыптастырылып, оларды жобалау үшін IoT-A (Заттар интернеті архитектурасы) негізіндегі құрылымдық модель ұсынылды. Бұл модель фермерлік шаруашылықтардағы нақты технологиялық процестерге бейімделіп, шынайы уақыт режимінде деректер алмасуды және автоматтандырылған бақылау мен болжау мүмкіндіктерін қарастырады. Сонымен қатар, Еуропалық Одақтың IoF2020 жобасы аясындағы бес нақты мысал: егін шаруашылығы, сүт өндірісі, жылыжай көкөніс өсіру, органикалық көкөніс шаруашылығы және мал шаруашылығы салалары бойынша салыстырмалы талдау жүргізілді.
Зерттеудің бірегейлігі / құндылығы. Бұл жұмыс ауыл шаруашылығында цифрлық егіздер тұжырымдамасын алғаш рет кешенді түрде жүйелейтін еңбектердің бірі болып табылады. Зерттеу барысында тек технологиялық жаңашылдық емес, сонымен қатар басқару моделіне енгізілетін өзгерістер мен фермерлік процестерді трансформациялау жолдары да нақты ұсынылды. Зерттеу нәтижелері цифрлық егіздердің болашақ аграрлық сектордағы орны мен маңызын ғылыми негізде дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелері. Зерттеу нәтижелері цифрлық егіздер көмегімен фермерлік шаруашылықтарды шынайы уақыттағы мәліметтер негізінде тиімді басқаруға болатынын көрсетті. Дәстүрлі тәсілдерге қарағанда, бұл модельдер процестерді болжау, ресурстарды оңтайлы бөлу және климаттық немесе нарықтық өзгерістерге бейімделу тұрғысынан жоғары тиімділік береді. IoF2020 жобасы мысалында ұсынылған модельдердің практикалық нәтижелері цифрлық егіздердің кең ауқымды қолдану мүмкіндігін және олардың агроөнеркәсіптік кешенді цифрландырудағы рөлін дәлелдеді. IoF2020 жобасындағы бес пилоттық қолдану цифрлық егіздердің шаруашылық тиімділігі мен тұрақтылығын айтарлықтай күшейтетінін сандық тұрғыда дәлелдеді. Мысалы, Potato Data Processing Exchange пилотында картоп өсірушілер IoT-құрылғылар арқылы даладан қоймаға дейінгі өнім ағынын толық бақылай бастады; соның нәтижесінде егіс өнімділігі орташа 10 %-ға өсті, жанар-жағармай шығыны 10 %-ға қысқарды, ал жалпы маржа 5 %-ға артты



ISSN 2789-4398 (Print)
ISSN 2789-4401 (Online)