Білім беру мобильдігі және миграциялық теңгерімсіздік

Зерттеудің мақсаты. Мақаланың негізгі мақсаты Қазақстандағы көші-қон ағындарындағы өңірлік теңгерімсіздіктерді анықтау және олардың халықтың кірістері мен шығыстарының деңгейімен байланысын зерттеу болып табылады. Зерттеу аймақтар бойынша жағдайға объективті баға беруді көздейді, сондай-ақ білім беру мобильділігінің адами капиталдың құрылымын қалай өзгертетінін бақылауға бағытталған. Ерекше назар көші-қон ұмтылыстары мен мүмкіндіктері тұжырымдамасының (aspirations– capabilities framework) [1] өзгерістеріне және көші-қонды интеллектуализациялау процестеріне [2] аударылады, бұл көші-қонды тек сандық кету ретінде емес, сонымен қатар білім мен құзыреттіліктің сапалық қайта бөлінуі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Әдістеме. Зерттеудің эмпирикалық негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика бюросының деректері (2000–2024 жж.), ресми статистикалық ресурстар (taldau.stat.gov.kz), сондай-ақ Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (OECD) халықаралық базалары [3], [4], Көшіқон жөніндегі халықаралық ұйым [5], Миграциялық саясатты дамыту халықаралық орталығы (ICMPD) [6] және Open Doors [7] құрады. Кешенді бағалау үшін индикаторлардың төрт тобы қолданылды: (1) үй шаруашылықтарының кірістері мен шығыстары, кедейлік деңгейі; (2) демографиялық көрсеткіштер (туу коэффициенті, үй шаруашылықтарының құрылымы, урбанизация); (3) көші-қон деректері (сыртқы және ішкі көші-қон сальдосы, елдер мен өңірлер бойынша ағындар, білім беру мобильділігі); (4) әлеуметтік инфрақұрылым (жоғары оқу орындарының болуы, студенттер саны).

Кірістер, шығыстар, туу коэффициенті және көші-қон ағындарының өзара байланысын бағалау үшін салыстырмалы және құрылымдық талдау әдістері қолданылды, сондай-ақ өңірлік көші-қон тартымдылығын бағалау үшін индекстік тәсіл пайдаланылды. Сонымен қатар, өңірлерді кластерлеу жүргізілді, бұл адами капиталдың «донор» және «реципиент» өңірлері топтарын бөлуге мүмкіндік берді.

Зерттеудің өзіндік ерекшелігі / құндылығы. Зерттеуде білім беру мобильділігі алғаш рет өңірлік көші-қон теңгерімсіздіктері және әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері аясында талданады. Зерттеу көші-қон ағындары, кірістер, шығыстар және өңірлердің демографиялық құрылымы арасындағы ерекше байланыстарды анықтайды. Зерттеудің жаңалығы көші-қонды тек халықтың сандық кетуі ретінде емес, сонымен қатар интеллектуализация және адами капиталды қайта бөлу процесі ретінде интерпретациялауда жатыр.

Сол арқылы тәсіл тұрақтылық пен осалдықтың жасырын факторларын анықтауға мүмкіндік береді: туу деңгейі жоғары өңірлердің халық шығындарын ішінара өтеу қабілетінен бастап, экономикалық тұрғыдан тұрақты аумақтардағы білім беру мобильділігінің адами капиталдың ұзақ мерзімді кету арнасына айналуына, бұл өңірлік диспропорцияларды күшейтіп, елдің тұрақты даму траекторияларына әсер ететін тәуекелдерге дейін.

Зерттеу нәтижелері. Соңғы бес жылдағы көші-қон көлемдерінің өзгеруіне қарамастан, Қазақстан «ақыл-ойдың ағуы» тұрақты арнасының мәртебесін сақтап келеді [8]. Елдің адами капитал көзі ретіндегі рөлі мотивациядағы жинақталған өңірлік айырмашылықтармен күшейеді, бұл ұзақ мерзімді тұрақты даму үшін қосымша тәуекелдер туғызады. Сонымен қатар, кедейліктің жоғары деңгейі ұтқырлықты шектеп, «мәжбүрлі иммобилділік» құбылысын қалыптастырады.

Өңірлік ерекшелік тұрақты асимметрияда көрініс табады: солтүстік және шығыс өңірлері білікті адами капиталдың доноры ретінде әрекет етсе, оңтүстік және батыс өңірлері жоғары туу коэффициенті мен ішкі көші-қон ағындары арқылы көші-қон шығындарын өтейді. Білім беру көші-қоны негізінен жоғары білікті кәсіби топтарды (педагогтар, экономистер, заңгерлер, инженерлер) қамтып, «ақыл-ойдың кетуі» басты арнасы ретінде бекітілді, бұл инновациялық өсу мен макроэкономикалық тұрақтылық үшін тәуекелдерді күшейтеді.

Осылайша, зерттеу білім беру мобильділігін адами капиталды кеңістікте қайта бөлу құрылымдық детерминанты ретінде институционализациялайтынды растайды және демографиялық, әлеуметтікэкономикалық теңгерімсіздіктерді азайтуға бағытталған өңірлік дифференциацияланған көші-қон саясаты шараларын әзірлеу қажеттілігін көрсетеді.

Жалпы, нәтижелер көші-қон саясатына өңірлік ерекшеліктерге сай шараларды енгізудің маңыздылығын атап өтеді, бұл өңірлердің демографиялық тәуекелдерін азайтуға және ұлттық адами әлеуетті нығайту үшін білікті кадрларды репатриациялауды ынталандыруға бағытталған.

1. De Haas H. A theory of migration: the aspirations-capabilities framework // Comparative Migration Studies. – 2021. – Vol. 9, № 1.

2. Li W., Lo L., Lu Y. Introduction: the intellectual migration analytics // Journal of Ethnic and Migration Studies. – 2023. – Vol. 49, № 18. – P. 4577–4597.

3. OECD. Society at a Glance 2024: OECD Social Indicators. – Paris : OECD, 2024.

4. OECD. International Migration Outlook 2022. – Paris : OECD, 2022.

5. International Organization for Migration (IOM). Migration Data Gap Analysis: Kazakhstan. – Berlin ; Astana : International Organization for Migration, Global Data Institute, 2024.

6. International Organization for Migration (IOM). Kazakhstan Migration Situation Report: January – March 2025. – Berlin ; Astana ; Almaty : International Organization for Migration, Global Data Institute, 2025.

7. Institute of International Education. Open Doors 2023: Kazakhstan Fact Sheet. – New York : Institute of International Education, 2023.

8. Tilekova Z., Aldabergenov D. Methodological aspects of studying the impact of migration on the territorial organization of the population in the Republic of Kazakhstan // Journal of Geography and Environmental Management. – 2024. – Vol. 75, № 4.

9. World Bank. World Development Report 2020: Trading for Development in the Age of Global Value Chains. – Washington, DC : World Bank, 2020.

10. Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан. Численность населения Республики Казахстан по полу и типу местности (на 1 июля 2025 г.). – 2025.

11. Gaysina S. N., Chulanova Z. K., Dzhumashev N. M. Socio-Economic Risks of Internal Migration Processes and Their Impact on the Socio-Territorial Mobility of the Population of Kazakhstan // Economy: Strategy and Practice. – 2023. – Vol. 18, № 3. – P. 174–188.

12. Nyusupova G. N. и др. Migration trends in Kazakhstan related to geopolitical situations // Journal of Geography and Environmental Management. – 2025. – Vol. 77, № 2.

13. UNESCO Institute for Statistics. Net Flow of Internationally Mobile Students (Inbound–Outbound), Both Sexes, Kazakhstan. – 2025.

14. Zhalnina K. International Educational Migration: Case of Kazakhstan // Eurasian Journal of Economic and Business Studies. – 2021. – Vol. 3, № 61.

15. Migration Theory: Talking Across Disciplines / ред. Hollifield J. F., Brettell C. B. – London ; New York : Routledge, 2000.

16. Schewel K. Understanding Immobility: Moving Beyond the Mobility Bias in Migration Studies // International Migration Review. – 2020. – Vol. 54, № 2. – P. 328–355.

17. Hollings S., Green B. J. “Locked Out” of China: International Higher Education Students’ Experiences with Involuntary Immobility during Covid-19 // Beijing International Review of Education. – 2024. – Vol. 6, № 3–4. – P. 225–248.

18. Shpektorenko I. и др. Causes and consequences of intellectual migration of human capital in the context of national security: public administrative aspect // Edelweiss Applied Science and Technology. – 2024. – Vol. 8, № 6. – P. 1322–1333.

19. Gariba M. I. и др. The impact of migration on intellectual capital: exploring the mediating role of digitalization, and institutional quality // Cogent Social Sciences. – 2025. – Vol. 11, № 1.

20. OECD. The Road to Integration: Education, Migration and Social Cohesion. – Paris : OECD, 2019.

21. OECD. The Resilience of Students with an Immigrant Background: Factors that Shape Well-being. – Paris : OECD, 2018.

22. Skikne C. Global Enrolment Benchmark Survey: Jan–Mar 2025 Intake. Global Summary Report. – Eindhoven : Studyportals ; NAFSA ; Oxford Test of English, 2025.

23. Kabiyev D. Kazakhstan & Central Asia: Brain Drain or Brain Gain? – 2025.

24. UNESCO. Higher Education Policy Observatory: Kazakhstan – Higher Education Snapshot and International Student Mobility. – 2024.

25. International Centre for Migration Policy Development. Migration Outlook: Eastern Europe and Central Asia 2024. – Vienna : ICMPD, 2024.

26. Serikzhanova S. S., Zhanuzakova A. A. Motives of internal migration in Kazakhstan: a comparative analysis on the example of three large cities // Journal of Psychology and Sociology. – 2022. – Vol. 81, № 2.

27. Tsaurkubule Z. и др. Assessment of competitiveness of regions of the Republic of Kazakhstan // Insights into Regional Development. – 2020. – Vol. 2, № 1. – P. 469–479.

28. Бюро национальной статистики Республики Казахстан. Среднее число детей в домашнем хозяйстве. – Астана : Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан, 2024.

29. Бюро национальной статистики Республики Казахстан. Внешняя миграция населения в возрасте старше 15 лет по специальностям — сальдо миграции. – Астана : Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан, 2024.

30. Бюро национальной статистики Республики Казахстан. Денежные доходы населения в среднем на душу населения. – Астана : Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан, 2024.

31. Бюро национальной статистики Республики Казахстан. Внешняя миграция населения Республики Казахстан по странам. – Астана : Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан, 2024.

32. Бюро национальной статистики Республики Казахстан. Внешняя миграция населения Республики Казахстан. – Астана : Агентство по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан, 2024.

33. OECD. Education at a Glance 2020: OECD Indicators. – Paris : OECD, 2020.

34. Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан. Миграция населения Республики Казахстан (2024 г.): Statistical Report. – Астана : Бюро национальной статистики РК, 2025.

35. Shutaleva A. и др. Migration Potential of Students and Development of Human Capital // Education Sciences. – 2022. – Vol. 12, № 5. – P. 324.

36. Правительство Республики Казахстан. Об утверждении Концепции государственной молодежной политики Республики Казахстан на 2023–2029 годы. – 2023.