Қазақстан өңірлерінің демографиялық дамуы: өзекті трендтер мен болашақ перспективалар

Демографиялық процестер экономикалық проблемалармен тығыз байланысты, бұл әсіресе Қазақстан өңірлерінде айқын көрінеді. Осылайша, аумақтарды экономикалық дамыту бағдарламаларын әзірлеу кезінде халық пен еңбек ресурстарының даму тенденциялары жиі ескерілмейді. Зерттеудің мақсаты олардың әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстан өңірлеріндегі демографиялық ахуалды болжау болып табылады. Халықтың саны мен құрылымының болжамдары демографиялық процестердің тенденцияларын және олардың әлеуметтік-экономикалық процестермен себеп-салдарлық байланыстарын талдау негізінде әзірленген. Есептеулер үшін Ұлттық статистика бюросының және 2021 жылғы халық санағының деректері пайдаланылды. Халықтың жыныстық-жас құрылымын болашақ есептеу үшін жас топтарын жылжыту әдісі қолданылды, бұл халықтың жыныстықжас құрылымындағы өзгерістердің, сондай-ақ туу мен өлім тенденцияларының әсерін бір уақытта ескеруге мүмкіндік берді. Негізгі нәтиже-халықтың жыныстық және жас ерекшеліктерінде болатын құбылыстар мен процестердің сандық және сапалық заңдылықтарын зерттеу және талдау негізінде ел өңірлеріндегі халықтың саны мен құрамы туралы сенімді және сапалы мәліметтер алу. Туу, өлім және көші-қон процестері нәтижесінде халықтың жыныстық-жас құрылымының өзгеру заңдылықтарын зерттеу аймақтық деңгейдегі айырмашылықтарды бағалауға мүмкіндік берді, бұл аймақтық жоспарлау және білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру сияқты салаларда ресурстарды орынды бөлу туралы шешім қабылдау үшін өте маңызды болып көрінеді.

1. Қазақстанның демографиялық жылнамасы, 2017-2021 [Электронный ресурс] // Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы [webсайт]. – 2023. – URL: https://stat.gov.kz/ru/industries/social-statistics/demography/ (дата обращения: 18.10.2024)

2. Brillinger D.R. A justification of some common laws of mortality // Transactions of society of actuaries. - 1961. - №13. – Р.116-l19.

3. Wolfenden H.H. Population Statistics and Their Compilation. Revised edition. - Univ. of Chicago Press, Chicago, 1954. – 232 р. - DOI: https://doi.org/10.2307/2985749

4. Keyfitz N. Applied Mathematical Demography. - Wiley, New York, 1977. – 581 р.

5. Pollard J.H. Factors affecting mortality and the length of life, in “Population Science in the Service of Mankind”. - International Union for the Scientific Study of Population, Vienna, 1979. – 276 р.

6. Heligman L., Pollard J.H. The Age Pattern of Mortality //Journal of the Institute of Actuaries. - 1980. - №107. – Р.49–75.

7. Preston S.H., Vierboom Y.C. The Changing Age Distribution of the United States. // Population and Development Review. - 2021. - №47(2). – Р.527-539. – DOI: 10.1111/padr.12386

8. Авдеев А.А., Троицкая И.А. Особенности и факторы демографической динамики в Киргизской Республике. // Журнал экономики народонаселения. - 2021. - №5(2). – С.29-54. - DOI: 10.3897/popecon.5.e67183

9. Pilkauskas N.V., Amorim M., Dunifon R.E. Historical Trends in Children Living in Multigenerational Households in the United States: 1870-2018. //Demography. - 2020. - №57(2). – Р.1-28. – DOI: 10.1007/s13524-020-00920-5

10. Клупт М.А. Демография регионов Земли. М.А. Клупт. – СПб.: Питер, 2014. – 465 с.

11. Никитина С.Ю. Совершенствование статистической методологии прогнозирования численности населения в условиях недостаточности демографических данных. – М.: МГУ-ВШЭ, 2009. – 191 с.

12. Chulanova, Z.K. Quality of Life of the Population of Kazakhstan: Assessment of the Main Parameters and Identification of Problem Areas // Journal of Asian and African studies. – 2022. – №8 – С.1-15. – DOI: 10.1177/00219096221120924

13. Conti S., Oliveira dos Santos F., Wolters A. A Novel Method for Identifying Care Home Residents in England: A Validation Study // International Journal of Population Data Science. - 2021. - №5(4). – DOI: 10.23889/ijpds.v5i4.1666.

14. Medkov V.M. Основы демографии. Учебник. Ростов-на-Дону: Феникс, 2003. – 448 c.

15. Попов Р.А., Пузанов А.С. Стратегическое планирование на местном уровне. – М.: Фонд «Институт экономики города», 2023. – 144 c.

16. Tabeau E. A review of demographic forecasting models for mortality. In E. Tabeau, A. van den Berg Jeths, & C. Heathcote (Eds.), Forecasting mortality in developed countries: insights from a statistical, demographic and epidemiological perspective (pp. 1–32). - Dordrecht, The Netherlands: Springer, 2001. DOI: 10.1007/0-306-47562-6_1

17. Booth H., Tickle L. Mortality modelling and forecasting: a review of methods. // Annals of Actuarial Science. - 2008. - №3(1–2). – Р.3–43. – DOI: 10.1017/S1748499500000440

18. Girosi F., King G. Demographic forecasting. - Princeton, NJ: Princeton University Press, 2008. – 288 p. – DOI: 10.1017/S1474747210000181

19. Cairns A.J.G., Blake D., Dowd K., Coughlan G.D., Epstein D., Khalaf-Allah M. Mortality density forecasts: an analysis of six stochastic mortality models. // Insurance: Mathematics and Economic. – 2011. - №48(3). – Р.355–367. – DOI: 10.2139/ssrn.1340353

20. Лопаева В.А. Прогнозирование демографических процессов в условиях формирования межтерриториальных социально-экономических общностей. - Екатеринбург: УрФО РАН, 2010. – 223 с.

21. Stoeldraijer L., van Duin C., van Wissen L., Janssen F. Impact of different mortality forecasting methods and explicit assumptions on projected future life expectancy: the case of the Netherlands // Demographic Research. - 2013. - №29(13). – Р.323–354. – DOI: 10.4054/DEMRES.2013.29.13

22. Lee R.D., Carter L. Modeling and forecasting U.S. mortality // Journal of the American Statistical Association. - 1992. - №87(419). – Р.659–671. – DOI: 10.1080/01621459.1992.10475265

23. Shang H.L., Booth H., Hyndman R. Point and interval forecasts of mortality rates and life expectancy: a comparison of ten principal component methods. // Demographic Research. - 2011. - №25(5). - Р.173–214. - DOI: https://doi.org/10.4054/DEMRES.2011.25.5

24. Raftery A.E., Chunn J.L., Gerland P., Ševčíková H. Bayesian probabilistic projections of life expectancy for all countries // Demography. - 2013. - №50 (3). – Р.777-801. - DOI: 10.1007/s13524-012-0193-x.

25. Alkema L., Raftery A.E., Gerland P., Clark S.J., Pelletier F., Buettner T., Heilig G.K. Probabilistic projections of the total fertility rate for all countries //Demography. - 2011. - №48(3). – Р.815-39. – DOI: 10.1007/s13524-011-0040-5.

26. Alkema L., Raftery A.E., Gerland P., Clark S.J., Pelletier F. Estimating trends in the total fertility rate with uncertainty using imperfect data: Examples from West Africa. // Demographic Research. - 2012. - №26(15). – Р.331-362. – DOI: 10.4054/DemRes.2012.26.15.

27. Alkema L., Chao F., You D., Pedersen J., Sawyer C.C. National, regional, and global sex ratios of infant, child, and under-5 mortality and identification of countries with outlying ratios: a systematic assessment. // The Lancet Global Health. - 2014. - №2(9). – Р.e521-e530. – DOI: 10.1016/s2214-109x(14)70280-3.

28. Амосов И.Н., Афонин А.И. Индикаторы демографического кризиса в контексте национальной безопасности. // Право и политика. - 2011. - №9. – Р. 69-80.

29. Клупт М.А. Демографическая повестка дня XXI века: теории и реалии. – Socis. - 2010. - №8. – Р. 60–71.

30. Голод С.И. Социологический и демографический анализ состояния и эволюции семьи. // Socis. - 2008. - №1. – Р. 40-49.

31. Карпова В.М. Сценарии развития процессов старения населения в зависимости от демографической политики. // Социология: 4M. - 2009. - №29. – Р. 86–108.

32. Волков А.Г. Демографическая политика. - М., Финансы и статистика, 2008. - 21с.

33. Shoven J.B. Demography and the Economy. A National Bureau of Economic Research. Conference Report. - Chicago: University Of Chicago Press, 2011. – 448 р.

34. Denton F.T., Spencer B.G. Population Change And Economic Growth: The LongTerm Outlook. - Hamilton: McMas, 2003. – 383 р.

35. Preston S., Heuveline P., Guillot M. Demography: Measuring and Modeling Population Processes. - Blackwell Publishers, 2001. – 306 p.

36. World Population Prospects 2022. - New York: UN DESA, 2023. – 52 p.

37. State of World Population 2020. - New York: UNFPA, 2020. – 160 p.

38. World Employment and Social Outlook 2018: Greening with Jobs. – Geneva: International Labour Organization, 2018. – 189 p.

39. Population Projections in the EU. – Eurostat, 2023. URL: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Population_projections_in_the_EU (дата обращения: 25.08.2025)

40. World Population Prospects 2019: Methodology of the United Nations population estimates and projections. Highlights (ST/ESA/SER.A/423), United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, UN DESA, 2019. – URL: https://population.un.org/wpp/publications/files/wpp2019_highlights.pdf (дата обращения: 18.10.2024)

41. A unified ecosystem of the social and labor sphere. UNFPA, Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan. – Astana, 2023. – URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/enbek/press/news/details/547918?lang=ru (дата обращения: 18.10.2024)

42. He Ch. Overview report on modernization in the world and China (2001-2010). Under the general editorship of N.I. Lapin. - M.: Publishing house "Ves Mir", 2011. – 256 с.

43. Spankulova L.S., Chulanova Z.K. Data on the demographic forecast of the Kazakhstan population. // Data in Brief. - (2024). - №52. - Р.1-12. DOI: 10.1016/j.dib.2023.109985

44. Корчак-Чепурковский Ю.А. О методике и технике перспективных расчетов населения // Демоскоп-Weekly, № 925–926. URL: https://www.demoscope.ru/weekly/2021/0925/nauka02.php (дата обращения: 25.08.2025)

45. Biggs S., Phillipson C., Money A.‐M., Leach R. The age‐shift: observations on social policy, ageism and the dynamics of the adult lifecourse // Welfare and the Community. - 2006. - №20 (3). – Р. 239-250.

46. Гайсина С.Н., Чуланова З.К., Джумашев Н.М. Социально-экономические риски внутренних миграционных процессов и их влияние на социально-территориальную мобильность населения Казахстана // Экономика: стратегия и практика. - (2023). - №18(3). – С.174-188. - DOI: 10.51176/1997-9967-2023-3-174-188

47. Долгосрочный демографический прогноз до 2050 года. Центр развития человеческих ресурсов. - Астана: ЦРЧР, 2021. – URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/enbek/press/news/details/547918?lang=ru (дата обращения: 25.08.2025)