Қазақстан аймақтарында құрама индексін қолдана отырып экологиялық тәуекелдерді бағалау: әдістеме және қолдану

Зерттеудің мақсаты. Экологиялық тәуекелдерді бағалау әдістемесін әзірлеу және оны Қазақстан аймақтары контекстінде қоршаған ортаның ластануы туралы деректер негізінде сынау.

Әдіснамасы. Жұмыс талдау мен дедукцияны қолдануға негізделген, бұл алдыңғы қатарлы зерттеулердің әдебиеттік шолуының нәтижелерін және мақалада қойылған мәселелерді шешуді байланыстыруға мүмкіндік берді; құрамдас индекстеу арқылы біріктіріп өлшенген экологиялық тәуекелді бағалаудың әзірленген әдістемесін анықтау үшін негіз болған мазмұнды талдауды пайдалану; экономикалық-математикалық зерттеу әдістері (оның ішінде Моран I, кеңістіктік үлес матрицалары), сонымен қатар кестелер мен диаграммалар құру арқылы зерттеу нәтижелерін визуализациялау.

Зерттеудің бірегейлігі, әдетте, экологиялық тәуекелдерді бағалау ластанудың ұлттық көрсеткіштері және олардың аймақтық экологиялық жағдайға әсері негізінде бағаланады, ал ұсынылып отырған әдістеме белгілі бір аймақтың табиғи-климаттық орналасу ерекшеліктерінің әсері мен көршілес аудандардан келетін ластанудың әсерін ескереді. Қазақстанның төрт ірі өңірінің мысалында шығарындылар мен қалдықтардың деңгейін жинау және талдау нәтижесінде алынған мәліметтер экологиялық қауіп деңгейін есептеуге және салыстыруға мүмкіндік берді. Аймақтық экологиялық тәуекелдерді есептеу 2024 жылдың соңындағы деректер негізінде жүргізілді. Зерттеу көрсеткендей, Қарағанды (1,26) және Батыс Қазақстан (1,78) облыстарында осы кезеңде, әсіресе, коммуналдық қалдықтар индексінің үлесіне байланысты жоғары экологиялық қауіп қалыптасқан. Шығыс Қазақстан облысында -0,0142 деңгейіндегі көрсеткіш айтарлықтай төмен деп есептелсе, Қызылорда облысында орташа және жоғары экологиялық тәуекел шекарасына жақын (0,198). Бұл да аймақтық экологиялық мәліметтер базасын қалыптастыру тұрғысынан осы зерттеуді кеңейту және жалғастыру қажеттілігін көрсетті.

Бұл зерттеу экологиялық тәуекелдерді есептеудің осы әдісінің мүмкіндігі мен өміршеңдігін көрсетті. Экологиялық тәуекелдерді есептеу аймақтардың экологиялық менеджменті бойынша шараларды нақтылауға, атап айтқанда белгілі бір көрсеткіштің салмағын ескере отырып шешімдерді түзетуге көмектеседі.

1. Wen L., Salmond J., Allen K., Tadaki M. Managing emerging environmental risks when we do not know enough about them: The case of respirable mineral dust // Environmental Science and Policy. – 2024. – Vol. 155. – P. 103715. – DOI: 10.1016/j.envsci.2024.103715.

2. Feduzi A., Runde J. Uncovering unknown unknowns: towards a baconian approach to management decision-making // Organizational Behavior and Human Decision Processes. – 2014. – Vol. 124, No. 2. – P. 268–283. – DOI: 10.1016/j.obhdp.2014.04.001.

3. Brocal F., Paltrinieri N., González-Gaya C., Sebastián M.A., Reniers G. Approach to the selection of strategies for emerging risk management considering uncertainty as the main decision variable in occupational contexts // Safety Science. – 2021. – Vol. 134. – P. 105041. – DOI: 10.1016/j.ssci.2020.105041.

4. Brocal F., González C., Komljenovic D., Katina P.F., Sebastián M.A. Emerging risk management in industry 4.0: An approach to improve organizational and human performance in the complex systems // Complexity. – 2019. – P. 2089763. – DOI: 10.1155/2019/2089763.

5. Brocal F., Sebastián M.A., González C. Theoretical framework for the new and emerging occupational risk modeling and its monitoring through technology lifecycle of industrial processes // Safety Science. – 2017. – Vol. 99. – P. 178–186. – DOI: 10.1016/j.ssci.2016.10.016.

6. Lazar E., Pan J., Wang Sh. Measuring climate-related and environmental risks for equities // Journal of Environmental Management. – 2025. – Vol. 373. – P. 123393. – DOI: 10.1016/j.jenvman.2024.123393.

7. Shokravi F., Sheikhzeinoddin A., Fathi F., Ardali F. Evaluating the environmental performance index and economic, financial, and political risks impacts in top oil-exporting and importing countries // Environmental and Sustainability Indicators. – 2025. – Vol. 26. – P. 100690. – DOI: 10.1016/j.indic.2025.100690.

8. Yamada H. Moran’s I for Multivariate Spatial Data // Mathematics. – 2024. – Vol. 12, No. 17. – P. 2746. – DOI: 10.3390/math12172746.

9. Chen Y. An analytical process of spatial autocorrelation functions based on Moran’s index // PLOS ONE. – 2021. – April 14. – DOI: 10.1371/journal.pone.0249589.

10. López M. J., Cuadrado J. J. Aplicación del estándar UNE 150008 en la evaluación del riesgo ambiental: Un enfoque práctico // Revista de Medio Ambiente. – 2009. – Vol. 84, No. 3. – P. 45–53. – URL: https://repositorio.unbosque.edu.co/

11. UN. About the United Nations Environment Programme. UNEP’s contribution to the Sustainable Development Goals (SDGs). – URL: https://www.unep.org/who-we-are/about-us

12. UNEP. Global environment outlook – GEO-6: Healthy planet, healthy people. – Cambridge: Cambridge University Press, 2019. – DOI: 10.1017/9781108627146.

13. OECD. Preventing environmental damage from products: Risk-based approaches. – Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development, 2015. – URL: https://www.oecd.org/environment/

14. ISO. ISO 31010:2019 Risk management – Risk assessment techniques. – Geneva: International Organization for Standardization, 2018.

15. Bureau of National Statistics of the Republic of Kazakhstan. – 2023. – URL: https://stat.gov.kz/ru/

16. Rebitzer G., Bux T. Practical implementation of ISO 14001 in industry – Risk-based thinking and performance evaluation // Journal of Cleaner Production. – 2017.