Қазақстандағы экономикалық өсудің детерминанттары ретінде несиелендіру және валюталық курс

Зерттеу мақсаты: Бұл зерттеу корпоративтік және тұтынушылық несиелеудің, инфляцияның және айырбас бағамы динамикасының Қазақстанның нақты экономикалық өсуіне әсерін бағалауға бағытталған. Нақты өсу ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) физикалық көлем индексі (ФКИ) арқылы өлшенеді. Ерекше назар теңге мен АҚШ долларының бағамындағы ауытқулар жағдайында несиелеудің өтемдік (компенсациялық) рөлін анықтауға аударылған.

Әдіснамасы: Зерттеу 2005–2024 жылдар аралығындағы Қазақстанның жылдық макроэкономикалық деректерін пайдалана отырып жүргізілді, бұл қаржылық және сыртқы экономикалық факторлардың нақты сектордың динамикасымен байланысын бағалауға мүмкіндік береді. Тәуелді айнымалы ретінде инфляцияның әсерін алып тастайтын ІЖӨ-нің жылдық физикалық көлем индексі алынған. Модельге келесі түсіндіруші айнымалылар енгізілді: ІЖӨ-ге шаққандағы корпоративтік несиелеу көлемі, ІЖӨ-ге шаққандағы тұтынушылық несиелеу көлемі, жылдық инфляция деңгейі және теңге–АҚШ долларының орташа жылдық бағамының өзгеру қарқыны. Салыстырмалы көрсеткіштер мен өсу қарқындарын қолдану масштаб әсерін жояды және жалған регрессия қаупін азайтады.

Айнымалылар арасындағы байланыс ең кіші квадраттар әдісімен (МНҚ) бағаланды. Уақыт қатарларының стационарлығы ADF-тест арқылы расталды, бұл оларды қосымша дифференциалсыз пайдалануға мүмкіндік берді. Қалдықтарды тексеру автокорреляцияның (Бреуш–Годфри тесті) және гетероскедастиканың (Уайт тесті) болмауын көрсетті. Модельдің дұрыс спецификациясы Рамсейдің RESET тестімен расталды, ал оңтайлы модельдің таңдалуы Акаике ақпараттық критерийімен (AIC) негізделді. Осылайша, модель негізгі эконометрикалық талаптарға сай келеді және бағалаудың статистикалық сенімділігін қамтамасыз етеді.

Теориялық тұрғыдан алғанда, несиелеу ІЖӨ-нің физикалық көлем индексіне оң әсер етуі тиіс, өйткені ол кәсіпорындарды қосымша инвестициялық ресурстармен қамтамасыз етіп, жиынтық сұранысты, соның ішінде тұтынушылық сұранысты ынталандырады. Ал инфляция, керісінше, сатып алу қабілетін төмендету және шығындардың өсуі арқылы экономикалық өсуді шектейтін фактор ретінде қарастырылады. Айырбас бағамының әсері бірмәнді емес: теңгенің әлсіреуі импорттық өнімнің өзіндік құнын арттырып, өндірісті шектеуі мүмкін, бірақ сонымен қатар экспорттың баға бойынша бәсекеге қабілеттілігін арттыра алады. Сондықтан айырбас бағамының коэффициентінің таңбасы эмпирикалық түрде тексеріледі.

Зерттеудің бірегейлігі /құндылығы: Импортқа жоғары тәуелділік жағдайында Қазақстан экономикасының нақты секторының тұрақтылығына несие ресурстарына қолжетімділік пен айырбас бағамының тұрақтылығы негізгі факторлар болып табылады. Зерттеудің жаңалығы валюталық күйзелістер жағдайында несиелеудің өтемдік әсерін анықтауда, бұл қаржы секторының экономикалық өсуді қолдаудағы рөлін нақтылай түседі.

Зерттеу нәтижелері: Алынған нәтижелер корпоративтік несиелеудің нақты ІЖӨ динамикасына статистикалық тұрғыдан маңызды оң әсерін, ал айырбас бағамының өсуі (теңгенің әлсіреуі) экономикалық өсуді тежеуін көрсетті. Тұтынушылық несиелеу мен инфляция статистикалық тұрғыдан маңызды факторлар болып табылмады. Модель диагностикалық талаптарға сай келеді және оны болжау мен экономикалық саясат әзірлеуде қолдануға болады.

1. Козловски Дж., Джордан-Вуд С. Рыночная ликвидность и количественная теория денег [Электронный ресурс] // Блог Федерального резервного банка Сент-Луиса [web-сайт]. – 23 сентября 2022. – URL: https://www.stlouisfed.org/on-the-economy/2022/aug/market-liquidity-quantity-theory-money.

2. Арканд Дж., Беркес Э., Панизза У. Слишком много финансов? // IMF Working Paper. – 2012. - WP/12/161.

3. Чечетти С., Харроуби Э. Переоценка влияния финансов на рост // BIS Working Papers. – 2012. - № 381.

4. Талимова Л. А., Турганбаева А. М., Базарбекова Ж. А. Оценка степени влияния банковского кредитования на ВВП Казахстана на основе регрессионного анализа // Вестник университета «Туран». – 2019. – № 3. – С. 73–80.

5. Иылмазкудай Х. Волатильность реального обменного курса и экономический рост // International Economic Journal, Forthcoming. 2025. – DOI: 10.2139/ssrn.4949135.

6. Иылдыз Х., Иде Г., Малик С. Взаимосвязь между волатильностью валютного курса и экономическим ростом: пример Турции // International Journal of Arts and Commerce. – 2016. – Vol. 5, № 3. – P. 47-61.

7. Дейдда Л., Фаттух Б. Нелинейность между финансами и ростом // Economics Letters. – 2002. – Vol. 74, № 3. – P. 339–345. – DOI: 10.1016/s0165-1765(01)00571-7.

8. Ахмед С. М., Ансари М. И. Развитие финансового сектора и экономический рост: опыт стран Южной Азии // Journal of Asian Economics. – 1998. – Т. 9, № 3. – С. 503–517.

9. Сасси С. Развитие кредитных рынков и экономический рост: теория и эмпирические доказательства // Theoretical Economics Letters. – 2014. – Vol. 4, № 9. – P. 767–776. – DOI: 10.4236/tel.2014.49097.

10. Кравец А. В. Эконометрическая модель темпов роста ВВП США за период с 1965 по 2015 год // Интернет-журнал «Науковедение». – 2017. – Т. 9, № 2.

11. Теляк О. А. Роль банковского кредитования в экономическом развитии страны // Финансово-кредитная деятельность: проблемы теории и практики. – 2013. – № 2(15). – С. 112–117.

12. Ангелаке К., Ангел Д., Михайлеску А. Анализ влияния конечного потребления и валовых инвестиций на ВВП – модель множественной линейной регрессии // Теоретическая и прикладная экономика. – 2015. – № 3(604). – С. 137–142.

13. Гуров И. Н., Куликова Е. Ю. Зависимость между уровнем развития страны и влиянием структуры банковского кредитования на экономический рост // Вопросы экономики. – 2021. – № 10. – С. 51–70. – DOI: 10.32609/0042-8736-2021-10-51-70.

14. Рахметова А. М. Взаимодействие банковского и реального секторов экономики Казахстана и России: оценка эффектов на основе моделирования // Журнал экономических исследований и бизнес-администрирования. – 2017. – № 3(121). – С. 117–127.

15. Кредиты банковского сектора экономике [Электронный ресурс] // Национальный Банк Казахстана [web-сайт]. – URL: https://nationalbank.kz/ru/news/kredity-bankovskogo-sektora-ekonomike.

16. Официальные курсы валют в среднем за период [Электронный ресурс] // Национальный Банк Казахстана [web-сайт]. – URL: https://nationalbank.kz/ru/news/oficialnye-kursy.

17. Динамические ряды – национальные счета [Электронный ресурс] // Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан [web-сайт]. – URL: https://stat.gov.kz/ru/industries/economy/national-accounts/dynamic-tables/.

18. Динамические ряды – цены [Электронный ресурс] // Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан [web-сайт]. – URL: https://stat.gov.kz/ru/industries/economy/prices/dynamic-tables/.

19. Статистика внешней торговли [Электронный ресурс] // Международный торговый центр [webсайт]. – URL: https://www.trademap.org/Index.aspx

20. Динамика официального курса заданной валюты [Электронный ресурс] // Центральный банк России [web-сайт]. – URL: https://www.cbr.ru/currency_base/dynamics/

21. Макроэкономические данные по Росcии [Электронный ресурс] // Всемирный банк [web-сайт]. – URL: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?locale=ru&locations=RU