Əлеуметтік-экономикалық ортаның өмір сүру ұзақтығына əсерінің гендерлік қырлары

Зерттеудің мақсаты. Дамыған елдерде халықтың өмірін ұзарту басым міндеттердің бірі болып табылады. Соңғы 70 жылда әлемде орташа өмір сүру ұзақтығы 23 жылға өсті, алайда денсаулық сақтау саласындағы проблемалар әлі де өзекті болып отыр. Бұл көрсеткішке экологияның жай-күйі, тамақ пен судың сапасы, медициналық көмектің қолжетімділігі мен деңгейі сияқты әртүрлі факторлар әсер етеді. Қазақстанда соңғы екі онжылдықтағы әлеуметтік-экономикалық даму жаһандық экономикалық, саяси және әлеуметтік өзгерістер жағдайында өтті. Алайда, салыстырмалы тұрақтылық кезеңінің басталуымен бұл көрсеткіш өсе бастады. Соңғы 25 жылда Қазақстанда орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен 10 жылға — 65-тен 75,09 жасқа дейін ұлғайды. Бұл зерттеудің мақсаты әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың халықтың өмір сүру ұзақтығына әсер етуінің гендерлік ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Зерттеу әдіснамасы. Зерттеу барысында әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың өмір сүру ұзақтығына әсер етуінің гендерлік ерекшеліктерін анықтау үшін талдау және синтез әдістері, статистикалық және салыстырмалы талдау қолданылды. Өмір сүру жағдайындағы гендерлік айырмашылықтарға және олардың денсаулық пен ұзақ өмір сүруге әсеріне баса назар аудара отырып, отандық және шетелдік әдебиеттердегі ғылыми жұмыстарға жүйелі шолу жасалды. Стратегиялық бағдарламалар мен статистикалық деректерді талдау әлеуметтік-экономикалық факторлар контекстінде өмір сүру ұзақтығының гендерлік айырмашылықтарын түсінуді тереңдетуге мүмкіндік берді.
Зерттеудің өзіндік ерекшелігі / құндылығы. Зерттеудің ғылыми маңыздылығы әлеуметтікэкономикалық факторларды қабылдау мен өмір сүру ұзақтығына әсер етудегі гендерлік айырмашылықтарды анықтау болып табылады. Практикалық маңыздылығы денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіру үшін алынған деректерді пайдалану мүмкіндігіне байланысты.
Зерттеу нәтижелері. Зерттеу нәтижесінде ерлер мен әйелдердің өмір сүру ұзақтығында медициналық қызметтердің қол жетімділігі мен экономикалық әл-ауқат деңгейіне байланысты айтарлықтай айырмашылықтар анықталды. Жұмыс әлеуметтік медицина мен демографияның дамуына ықпал етеді. Алынған нәтижелер медициналық қызметтердің қолжетімділігі мен сапасын арттыруға, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық жағдайларды ескере отырып, денсаулық сақтау саласындағы әлеуметтік теңсіздікті төмендетуге бағытталған бағдарламаларды әзірлеу үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл халықтың осал топтарын қолдаудың неғұрлым тиімді стратегияларын құруға және әртүрлі әлеуметтік санаттардың өмір сүру деңгейін теңестіруге мүмкіндік береді.

1. Золотарева Ю., Сердюкова О., Золотарева У. Продолжительность жизни как социально-экономический феномен: аргументы и факты // Социально-экономические знания. – 2020. - №5. – С.203-213.

2. Средняя продолжительность жизни в мире [Электронный ресурс] // Visasam.ru [web-сайт]. – 2025. – URL: https://visasam.ru/emigration/vybor/srednyaya-prodolzhitelnost-zhizni-v-mire.html#i (дата обращения: 24.02.2025).

3. Ожидаемая продолжительность жизни [Электронный ресурс] // Бюро национальной статистики агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан [web-сайт]. – 2024. – URL: https://www.stat.gov.kz/ (дата обращения: 24.02.2025).

4. Van Oyen H., Nusselder W., Jagger C. Gender differences in healthy life years in the EU: The healthsurvival paradox // International Journal of Public Health. - 2013. - №58(1). – P.143-155.

5. Leon D. European life expectancy trends: A hopeful perspective // International Journal of Epidemiology. - 2011. - №40(2). - P. 271-277.

6. Barford A., Dorling D., Smith G., Shaw M. Life expectancy: Women now outlive men everywhere // British Medical Journal. - 2006. - №332 (7545). - P. 808.

7. Ибрагимова А. Гендерные различия в продолжительности жизни в Татарстане // Population Studies. - 2021. - №24 (4). - С. 47-57.

8. Preston S., Wang H. Sex mortality differences in the U.S.: The role of smoking cohorts // Demography. - 2006. - №43(4). - P. 631-646.

9. Nyussupova G., Brade I., Tazhiyeva D. Socio-demographic aspect of analysis of life quality of population of the republic of Kazakhstan//Journal of Geography and Environmental Management. - 2019. - №51(4). - P. 8–26.

10. Bakytzhanova A., Alimbekova G. Analysis of reproductive health of Kazakhstani women in the context of socio-economic inequality: risks and methods of overcoming it //Journal of the Belarusian State University. Sociology. - 2024. - №4. - P. 100-109.

11. Pampel F. Sex differences in lung cancer mortality in high-income nations // Demography. - 2003. - №40(1). P. 45-65.

12. Ауезова А., Камалиев М., Мойынбаева С. Оценка смертности женского населения Республики Казахстан // Фармация Казахстана. - 2023. - №5 – С.324-329.

13. Austad S. Why women live longer than men: Sex differences in longevity // Gender Medicine. - 2006. - №3 (2). P. 79-92.

14. От чего зависит продолжительность здоровой жизни. [Электронный ресурс] // ФБУЗ «Центр гигиенического образования населения» Роспотребнадзора [web-сайт]. – 2008. – URL: https://cgon.rospotrebnadzor.ru/naseleniyu/zdorovyy-obraz-zhizni/ot-chego-zavisit-prodolzhitelnost-zdorovoy-zhizni/ (дата обращения: 24.02.2025).

15. Демографическая статистика Казахстана. [Электронный ресурс] // Бюро национальной статистики агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан [web-сайт]. – 2024. – URL: https://stat.gov.kz/ru/industries/social-statistics/demography/publications/157457/ (дата обращения: 24.02.2025).

16. Сколько детей родилось в Казахстане в 2023 году. [Электронный ресурс] // Zakon.kz [web-сайт]. – 2024. – URL: https://www.zakon.kz/obshestvo/6431766-skolko-detey-rodilis-v-kazakhstane-v-2023-godu.html (дата обращения: 24.02.2025).

17. В Казахстане женщины живут дольше мужчин почти на 8 лет. [Электронный ресурс] // Bizmedia. kz [web-сайт]. – 2023. – URL: https://bizmedia.kz/2023/03/07/v-kazahstane-zhenshhiny-zhivut-dolshemuzhchin-pochti-na-8-let/ (дата обращения: 24.02.2025).

18. В каких странах СНГ люди живут дольше? [Электронный ресурс] // Минвал[web-сайт]. – 2023. – URL: https://minval.az/news/124428536 (дата обращения: 24.02.2025).

19. Средняя продолжительность жизни в мире. [Электронный ресурс] // Visasam.ru [web-сайт]. – 2025. – URL: https://visasam.ru/emigration/vybor/srednyaya-prodolzhitelnost-zhizni-v-mire.html (дата обращения: 24.02.2025).

20. Казахстан в рейтинге продолжительности жизни среди 202 стран. [Электронный ресурс] // Ranking. kz [web-сайт]. – 2021. – URL: https://ranking.kz/reviews/other/v-rejtinge-sredi-202-stran-po-ozhidaemojprodolzhitelnosti-zhizni-kazahstan-zanyal-105-e-mesto-iz-193.html (дата обращения: 24.02.2025).

21. Обязательное социальное медицинское страхование. [Электронный ресурс] // Министерство здравоохранения Республики Казахстан [web-сайт]. – 2025. – URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/dsm/activities/281?lang=ru (дата обращения: 24.02.2025).

22. Экономика Казахстана: новости и аналитика [Электронный ресурс] // Economy.kz [web-сайт]. – 2025. – URL: https://economykz.org/ (дата обращения: 24.02.2025).

23. Топ-10 стран по уровню медицины в 2023 году [Электронный ресурс] // Astons Management Consultancies EST [web-сайт]. – 2023. – URL: https://www.astons.com/ru/news/top-10-stran-po-urovnumeditsiny-v-2023-godu/ (дата обращения: 24.02.2025).

24. Казахстан в рейтинге стран мира по уровню расходов на медицину [Электронный ресурс] // Pharmnews.kz [web-сайт]. – 2023. – URL: https://pharmnewskz.com/ru/news/v-reytinge-stran-mira-pourovnyu-rashodov-na-medicinu-kazahstan-nahoditsya-na-174-meste-iz-189_21156 (дата обращения: 24.02.2025).

25. Продолжительность жизни в Казахстане — 70 лет: сколько денег на это тратят из бюджета [Электронный ресурс] // Sputnik Казахстан [web-сайт]. – 2022. – URL: https://ru.sputnik.kz/20221202/vkazakhstane-prodolzhitelnost-zhizni---70-let-skolko-deneg-na-eto-tratyat-iz-byudzheta-29956854.html (дата обращения: 24.02.2025).