Қазақстандағы әлеуметтік маңызды тауарлардың шекаралық нарықтарындағы бәсекес

Жаһандық жеткізілім тізбегінің тұрақсыздығы және Қазақстан Республикасының импортқа тәуелділігінің артуы жағдайында дәрілік заттар, тамақ өнімдері, сусындар және медициналық техника сияқты әлеуметтік маңызы бар тауарлардың (ӘМТ) трансшекаралық нарықтарындағы бәсекелестік мәселесі ерекше маңызға ие. Мемлекеттің баға белгілеудегі рөлінің артуы және тұрақты логистикалық шектеулер бәсекені реттеу мен ынталандырудың қолданыстағы тетіктерін қайта қарауды талап етеді. Бұл тақырыпты зерттеу экономикалық модельдің осал тұстарын анықтауға және ішкі нарықтың тұрақтылығын арттыру бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.

Зерттеудің мақсаты. Бұл зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының трансшекаралық нарықтарындағы бәсекелестіктің қазіргі жағдайын ӘМТ бойынша талдау, сондай-ақ бәсекелестік ортаның дамуына кедергі келтіретін негізгі кедергілерді анықтау және осы саладағы мемлекеттік саясатты жетілдіру бойынша ұсыныстарды тұжырымдау.

Әдіснамасы. Зерттеу пәнаралық көзқарасқа негізделген, оның ішінде Қазақстанның және шет елдердің нормативтік-құқықтық базасын талдау, экономикалық деректердің сандық және сапалық талдауы, сондай-ақ социологиялық сауалнама және шаруашылық жүргізуші субъектілер мен тұтынушылармен жартылай құрылымдық сұхбат нәтижелері. Әлеуметтік маңызы бар тауарлардың трансшекаралық саудасын реттеудің заңнамасы мен тетіктерін салыстырмалы талдауға ерекше назар аударылады.

Зерттеудің жаңалығы сауданың трансшекаралық аспектілеріне баса назар аудара отырып, ӘМТ сегментіндегі бәсекеге теріс әсер ететін факторларды – бағаны реттеу, импортқа тәуелділік, реттеуші және логистикалық кедергілер сияқты кешенді бағалауда жатыр. Алғаш рет экономикалық субъектілер мен тұтынушылардың бәсекені қабылдауын эмпирикалық зерттеудің нәтижелері ұсынылды.

Практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелерін монополияға қарсы саясаттың неғұрлым тиімді құралдарын әзірлеу, ӘМТ үшін бағаны реттеуді оңтайландыру, сыртқы экономикалық бәсекелестік жағдайында отандық өндірушілерді қолдау шараларын тұжырымдау үшін пайдалануға болады.

1. Kalynets K., Krykavskyy Y., Petecki I. The role of marketing communications in the market for socially quasi-significant goods Formation (on the example of metal-plastic products) // Scientific Journal of BielskoBiala School of Finance and Law. – 2024. – Т. 28, № 1. – С. 38–42.

2. President Kassym-Jomart Tokayev’s state of the nation address // Official website of the president of the Republic of Kazakhstan [Электронный ресурс]. – URL: https://www.akorda.kz/en/president-kassym-jomarttokayevs-state-of-the-nation-address-181857 (дата обращения: 28.03.2025).

3. Об утверждении национального плана развития Республики Казахстан до 2029 года. Указ Президента Республики Казахстан от 30 июля 2024 года № 611 // Әділет [Электронный ресурс]. – URL: https://adilet.zan.kz/rus/docs/U2400000611 (дата обращения: 29.03.2025).

4. Stiglitz J. E. Selected Works of Joseph E. Stiglitz: Volume I: Information and Economic Analysis. – Oxford: OUP Oxford, 2008.

5. Smith A. The Wealth of Nations [1776]. – [S.l.]: n.a., 1937. – Т. 11937.

6. Sen A. The concept of development // Handbook of Development Economics. – 1988. – Т. 1. – С. 9–26.

7. Robbins D. Durkheim through the eyes of Bourdieu // Durkheimian Studies. – 2003. – Т. 9, № 1. – С. 23–39.

8. Arrow K.J. Information and economic behavior / K.J. Arrow, Stockholm: Federation of Swedish Industries, 1973.

9. Keynes J. M. National self-sufficiency // Studies: An Irish Quarterly Review. – 1933. – С. 177–193.

10. Samuelson P. A. International trade and the equalisation of factor prices // The Economic Journal. – 1948. – Т. 58, № 230. – С. 163–184.

11. Hollander S. Smith and Ricardo: Aspects of the nineteenth-century legacy // The American Economic Review. – 1977. – Т. 67, № 1. – С. 37–41.

12. Thomas A. M. Ricardo and Classical Political Economy // The Anthem Companion to David Ricardo. – 2023.

13. Barnett V. John Maynard keynes / V. Barnett, London: Routledge, 2013.

14. Greenwald B., Stiglitz J. New and old Keynesians // Journal of Economic Perspectives. – 1993. – Т. 7, № 1. – С. 23–44.

15. Porter M. E. Competition in Global Industries: A Conceptual // Competition in Global Industries. – 1986.

16. Porter M. E. Michael Porter on Competition // The Antitrust Bulletin. – 1999. – Т. 44, № 4. – С. 841–880.

17. Rosser J. S. J. B. A Nobel Prize for asymmetric information: the economic contributions of George Akerlof, Michael Spence and Joseph Stiglitz // In: Leading Contemporary Economists. – London: Routledge, 2008. – С. 162–181.

18. Aikins S. K. Political economy of government intervention in the free market system // Administrative Theory & Praxis. – 2009. – Т. 31, № 3. – С. 403–408.

19. Stiglitz J. E. Economics for an Imperfect World: Essays in Honor of Joseph E. Stiglitz. – Cambridge: MIT Press, 2003.

20. Yerimpasheva A. T., Myrzakhmetova A. M., Alshimbayeva D. U. Conjugation of the Eurasian Economic Union and the Belt Road Initiative: The role and place of Kazakhstan // R-economy. – 2022. – Т. 8, № 2. – С. 172–181.

21. Bhukiya S., Patel R. The relationship between Logistics Performance Index and International Trade: An empirical analysis // International Journal of Research Publication and Reviews. – 2023. – Т. 4, № 3. – С. 1505–1508. – DOI: https://doi.org/10.55248/gengpi.2023.32488.

22. Sergi B. S., D’Aleo V., Konecka S., Szopik-Depczyńska K., Dembińska I., Ioppolo G. Competitiveness and the Logistics Performance Index: The ANOVA method application for Africa, Asia, and the EU regions // Sustainable Cities and Society. – 2021. – Т. 69. – С. 102845. – DOI: https://doi.org/10.1016/j.scs.2021.102845.

23. Bilgin C. The concept of logistics performance in International Trade Framework // Research Anthology on Macroeconomics and the Achievement of Global Stability. – 2022. – С. 345–369. – DOI: https://doi.org/10.4018/978-1-6684-7460-0.ch020.